นโยบายพลังงานชุมชน & ตัวอย่างชุมชนต้นแบบ 2016

          “โครงการวางแผนพลังงานชุมชน” ได้เริ่มดําเนินการมาตั้งแต่ปี พ.ศ.2549 โดยในปีแรกได้รับการช่วยเหลือด้านงบประมาณจากรัฐบาลเดนมาร์ก และต่อมาปีพ.ศ. 2550 ได้รับการจัดสรรงบประมาณจากงบประมาณแผ่นดิน (ภายใต้สํานักงานปลัดกระทรวงพลังงาน) เพื่อดําเนินโครงการอย่างต่อเนื่องจนถึงปัจจุบัน โดยถือเป็นกลยุทธ์สําคัญของกระทรวงพลังงานในการพัฒนาและสร้างเสริมฐานความคิดด้านพลังงานด้วยบริบทของการมีส่วนร่วม การร่วมคิดและการปฏิบัติในลักษณะเฉพาะของท้องถิ่นหรือชุมชนนั้นๆ โดยโครงการนี้มีความคาดหวังว่า ความรู้ความเข้าใจที่ถูกต้องจะเป็นฐานคิดที่สำคัญในการต่อยอดขยายผลสู่การยอมรับและสนับสนุน การดําเนินนโยบายมหภาคของกระทรวงพลังงาน ซึ่งสามารถตอบโจทย์เป้าประสงค์ได้หลายมิติ โดยสรุปได้ดังนี้

1. มิติของการพัฒนาและสร้างเสริมฐานความคิดด้านพลังงานด้วยบริบทเฉพาะของท้องถิ่นหรือชุมชนนั้นๆ
2. มิติของการมีส่วนร่วมของภาคประชาชน
3. มิติของการบูรณาการแนวระนาบซึ่งสามารถเชื่อมโยงกับกิจกรรมอื่นๆ ที่ดําเนินการโดยหน่วยงานอื่น หรือแผนด้านต่างๆ ของชุมชนได้เป็นอย่างดี
4. มิติของการบูรณาการแนวดิ่งซึ่งจะมีความเชื่อมโยงกับแผนพัฒนาหลักของชาติและแผนพลังงานของประเทศ
5. มิติของการส่งผ่านและยอมรับนโยบายพลังงานสู่การปฏิบัติจริงในพื้นที่

          จะเห็นได้ว่า ทั้ง 5 มิติดังกล่าว เป็นปัจจัยเอื้อที่ส่งผลให้การพัฒนาพลังงานส่วนภูมิภาคเกิดผลสัมฤทธิ์ได้อย่างเป็นรูปธรรมและจะส่งผลต่อเนื่องถึงการเพิ่มขีดความสามารถในการพัฒนาพลังงานของประเทศอีกด้วย ซึ่งการพัฒนาพลังงานส่วนภูมิภาคผ่านโครงการวางแผนพลังงานชุมชนนั้นอาจเป็นไปได้ในหลายรูปแบบ ได้แก่

1. การดําเนินงานในลักษณะของกิจกรรมในโครงการวางแผนพลังงานชุมชน (กระบวนการ 10 ขั้นตอน)
2. การขยายผลของแผนพลังงานชุมชนสู่การดําเนินโครงการด้านพลังงานอื่นๆ
3. การต่อยอดจากชุมชนที่เข้าร่วมหรือเคยเข้าร่วมโครงการวางแผนพลังงานชุมชน
4. การต่อยอดจากฐานความคิดของบุคลากรที่เป็นเครือข่ายเข้าร่วมโครงการวางแผนพลังงานชุมชน สู่การพัฒนาโครงการพัฒนาพลังงานส่วนภูมิภาคในรูปแบบอื่นหรือชุมชนอื่น ไม่ว่าจะเป็น อส.พน. (อาสาสมัครพลังงาน) หรือ วิทยากรตัวคูณ
5. การยอมรับของประชาชน/ชุมชน ต่อการพัฒนาโครงการด้านพลังงานในส่วนภูมิภาค และรวมถึงการสื่อสารเพื่อขยายเครือข่ายสู่ประชาชน/ชุมชนอื่นๆ กรณีนี้จัดว่าเป็นเป้าประสงค์ที่สําคัญซึ่งสอดคล้องกับการตอบโจทย์ ในมิติของการส่งผ่านและยอมรับนโยบายพลังงานสู”การปฏิบัติจริงในพื้นที่

ความเชื่อมโยงกับแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ

          โครงการวางแผนพลังงานชุมชนได้เริ่มดําเนินการตั้งแต่ช่วงปลายของแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ฉบับที่ 9 (พ.ศ. 2545/2549) ซึ่งเป็นแผนที่ เกิดจากการมีส่วนร่วมของประชาชนทุกภาคส่วน และทุกขั้นตอนเป็นแผนจากล่างขึ้นบน โดยได้กําหนดวิสัยทัศน์เป็นทิศทางการพัฒนาประเทศร่วมกันโดยยึดหลัก “ปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง” ซึ่งแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ฉบับที่ 10 (พ.ศ. 2550/2554) ก็ยังคงอัญเชิญปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงมาเป็นแนวปฏิบัติควบคู่ไปกับการพัฒนาแบบบูรณาการที่มีคนเป็นศูนย์กลาง เพื่อขับเคลื่อนการพัฒนาประเทศให้เกิดการสมดุล เป็นธรรมและยั่งยืนมุ่งสู่สังคมอยู่เย็นเป็นสุขร่วมกัน มีระบบภูมิคุ้มกันด้วยการบริหารจัดการความเสี่ยงที่เพียงพอพร้อมรับผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงทั้งจากภายนอกและภายในประเทศ และมุ่งเน้นการต่อยอดขยายผลโดยผลักดันให้มีการดําเนินการอย่างต่อเนื่องในช่วงของ แผนพัฒนาฯ ฉบับปัจจุบัน ซึ่งคือฉบับที่ 11 (พ.ศ. 2555/2559) โดยเน้นในส่วนที่เกี่ยวข้องกับการพัฒนาพลังงานส่วนภูมิภาค อาทิ สอดคล้องกับประเด็นการพัฒนาที่ 3) การเสริมสร้างความเข้มแข็งของชุมชน และส่งเสริมบทบาทภาคประชาสังคมและธุรกิจเอกชนให้เป็นพลังร่วมในการพัฒนาสังคมไทย ยุทธศาสตร์การพัฒนาที่ 3) ยุทธศาสตร์ความเข้มแข็งภาคเกษตร ความมั่นคงของอาหารและพลังงาน สอดคล้องกับแนวทางที่ 5) สร้างความมั่นคงด้านอาหารและพัฒนาพลังงานชีวภาพในระดับครัวเรือนและชุมชน และแนวทางที่ 7) ปรับระบบบริหารจัดการภาครัฐเพื่อเสริมสร้างความมั่นคงด้านอาหารและพลังงาน ความสอดคล้องระหว่างโครงการวางแผนพลังงานชุมชนกับแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติได้สะท้อนความจริงที่ว่า โครงการวางแผนพลังงานชุมชน เป็นการดําเนินพันธกิจในการบริหารจัดการพลังงาน ของประเทศที่มีการปฏิบัติเกิดขึ้นจริงในระดับชุมชนท้องถิ่น หรืออาจกล่าวได้ว่า เป็นการนํานโยบายไปสู่การปฏิบัติจริงในระดับจุลภาค โดยมุ่งเน้นการให้ความสําคัญกับระดับปฏิบัติ (ระดับล่าง) หรือ Bottom-up Approach และการพัฒนาโดยประชาชนมีส่วนร่วม และเป็นโครงการเชิงรุกที่สามารถปรับทัศนคติของคนและชุมชนได้ จึงควรส่งเสริมผลักดัน “การวางแผนพลังงานชุมชน” ให้ขยายวงกว้างออกไปมากที่สุด พร้อมทั้งเน้นคุณภาพ การดําเนินงานในการวางแผนพลังงานชุมชน

ผลการดําเนินงานเชิงประจักษ์

          การวางแผนพลังงานที่เกิดจากระดับชุมชนท้องถิ่น เช่น เทศบาลตําบล ชุมชนเล็กๆ ได้ก่อให้เกิดพัฒนาการ ในการเรียนรู้ด้านพลังงานของชุมชนควบคู่ไปกับการปลูกฝังและปรับเปลี่ยนทัศนคติของบุคคลให้ใช้พลังงานอย่างรู้คุณค่าและเห็นความเป็นไปของสถานการณ์พลังงานในบริบทที่เกี่ยวข้อง เกิดความเชื่อมโยงของแผนพลังงานระดับต่างๆ

          กระบวนการในการวางแผนพลังงานระดับท้องถิ่นทําให้ชุมชนคิดแก้ปัญหาจากระดับใกล้ตัวโดยการใช้เทคโนโลยีทางเลือกด้านพลังงานและการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม เช่น ชุมชนมีโครงการริเริ่มให้กลุ่ม บ้าน วัด และโรงเรียนตัวอย่างในการประหยัดไฟฟ้า ปรับปรุงพฤติกรรมการบริ โภคพลังงานให้มีความรับผิดชอบ และมีประสิทธิภาพ เช่น ส่งเสริมการนําเตาหุงต้มประสิทธิภาพสูง/เตาเผาถ่านประสิทธิภาพสูงไปใช้ในชุมชน ให้มากขึ้น ซึ่งจะช่วยลดจํานวนการตัดต้นไม้สําหรับทําถ่าน และการที่วิทยากรตัวคูณในชุมชนได้ช่วยผลักดันให้มี การใช้เทคโนโลยีพื้นบ้านรวมถึงการพัฒนาต่อยอดเป็นนวัตกรรมในพื้นที่ก็สามารถตอบสนองความต้องการใหม่ๆ ของประชาชนในการได้รับสินค้าพลังงานและวิธีการผลิตที่ดีขึ้นอย่างทั่วถึง เป็นไปตามกลไกการตลาด และการกระตุ้นอุปสงค์อุปทานด้านพลังงาน ทั้งนี้ การดําเนินโครงการตั้งแต่ปีพ.ศ. 2549 – 2556 มี อปท. ที่เข้าร่วมทั้งหมด 1,095 อปท. (จากทั่วประเทศมี 7,608 อปท.) โดยคนในชุมชนเข้าร่วมอย่างน้อย 300 คน/ชุมชน (รวมอย่างน้อย 328,500 คน) ได้มีส่วนร่วมในการสํารวจข้อมูลพลังงาน ทั้งนี้ ผลการดําเนินงานภาพรวมของโครงการวางแผนพลังงานชุมชน เป็นดังนี้

1. มีอาสาสมัครพลังงานชุมชน 5,952 คนทั่วประเทศ
2. สร้างอาชีพด้านพลังงานจํานวน 18 กลุ่มอาชีพ จํานวน 93 แห่ง
3. พัฒนาเป็นแหล่งศึกษาเรียนรู้ด้านพลังงานประจําชุมชน 10 ด้าน จํานวน 258 แห่ง
4. แผนพลังงานชุมชนได้รับการบรรจุในแผนพัฒนา อปท. กว่าร้อยละ 77 (แผนพลังงานประกอบด้วย 5 ด้าน ได้แก่ ด้านพลังงานทดแทน ด้านอนุรักษ์พลังงาน ด้านการพัฒนาบุคลากร ด้านพลังงานในชุมชน ด้านการฟื้นฟูธรรมชาติและสิ่งแวดลhอม และด้านการบูรณาการกับมิติอื่นๆ ในชุมชน)
5. การจัดกิจกรรมตลาดนัดพลังงานชุมชนทั่วทั้ง 75 จังหวัด มีผู้เข้าร่วมกว่า 74,000 คน และชุมชนสามารถจําหน่ายสินค้าได้เป็นมูลค่าประมาณปีละ 1,200,000 บาท
6. ชุมชนสามารถประหยัดค่าใช้จ่ายด้านพลังงานได้ประมาณ 2,000 บาท/ปี/ครัวเรือน คิดเป็นร้อยละ 7 ของค่าใช้จ่ายด้านพลังงาน หรือ ประหยัดพลังงานได้เฉลี่ย 164 toe/ปี/ครัวเรือน (ประเมินโดยการสํารวจบัญชีพลังงานครัวเรือน 152 ชุมชนที่เข้าร่วม ชุมชนละ 50 ครัวเรือน)
7. มีบ่อแก๊สชีวภาพชุมชน 1,946 บ่อใน 56 จังหวัดนําร่อง สามารถทดแทนก๊าซหุงต้ม (LPG) เฉลี่ยกว่าร้อยละ 50 หรือประมาณ 1,200 บาท/ปี/ครัวเรือน
8. สร้างชุมชนให้เข้มแข็งและพึ่งพาตนเองได้โดยสามารถบูรณาการงบประมาณและเข้าถึงแหล่งทุนต่างๆ สําหรับการพัฒนาชุมชนด้านพลังงานได้มากขึ้น

การปรับวิธีการดําเนินงานโครงการวางแผนพลังงานชุมชน

          จากการสรุปบทเรียนและวิเคราะห์พัฒนาการของโครงการวางแผนพลังงานชุมชนในช่วง 8 ปีที่ผ่านมา สะท้อนให้เห็นว่า การปรับปรุงเฉพาะกระบวนการวางแผนพลังงานชุมชนนั้นอาจไม่มีแรงกระตุ้นมากพอให้เกิดการสร้างผลงานเชิงประจักษ์ในรูปแบบของการขับเคลื่อนเศรษฐกิจระดับชุมชน ดังนั้น ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2557 สํานักงานปลัดกระทรวงพลังงานจึงได้นําร่องดําเนินการสนับสนุนวิสาหกิจชุมชน (36 แห่ง) เพื่อเป็นต้นแบบ (Model) ที่จับต้องได้ โดยสาธิตให้เห็นถึง “ความเป็นไปได้” เพื่อกระตุ้นให้เกิดการพัฒนาอาชีพจากโครงการวางแผนพลังงานชุมชนในระดับที่ชุมชนสามารถทําได้จริง รวมถึงนําร่องดําเนินการปรับวิธีการดําเนินงานบางส่วน สําหรับชุมชนในพื้นที่ศักยภาพผลิตพลังงาน (36 แห่ง) เพื่อให้สอดรับกับทิศทางการขับเคลื่อนยุทธศาสตร์พลังงานที่ตอบโจทย์อย่างชัดเจนและรวดเร็ว